आला काजवा महोत्सव: काजव्यांचा विणीचा हंगाम

 

आला काजवा महोत्सव:  काजव्यांचा  विणीचा हंगाम

निसर्ग हा नवलाईने नटलेला असुन प्राणी – पक्षी हे नेहमीच माणसाच्या कुतुहलाचा विषय असतात. अशापैकिच दुर्मिळ असलेला किटक म्हणजे काजवा... स्वयंप्रकाशित असलेला  हा किटक रात्रिच्या अंधारात चमकु लागल्यावर आपले लक्ष वेधुन घेतो.

पण ते येतात कोठून जातात कुठे, खातात काय? या बद्दल फार थोडी माहित लोकाना आहे.  खर तर काजव्यांचे चमकने हा निसर्गाचा चमत्कार आहे. काजव्याच्या पिढिचा वारसा पुढे चालु ठेवन्यासाठी 2 सेमि किटकाला निसर्गाने त्याला दिलेला अनमोल दागिना आहे. जो पावसाळ्याच्या तोंडावर आपले  लक्ष  वेधुन घेतो.  सध्या शहरांच्या आसपास हे काजवे दिसत नसले तरी अजुनही गावांमधे, घनदाट जंगलांत किंवा गड किल्ल्यांवर पावसाळ्यातील संध्याकाळे हे लुकलुकणारे काजवे उडताना दिसतात.  काजव्यांचे चमकने खरे तर  हे  प्रकाशाद्वारे एकमेकांशी  संवाद असतो. तो संवाद कशासाठी? एक तर मिलणासाठी किंवा दुसरा भक्षक आला तर त्याच्यासाठी . काजवे हिरवा, लाल पिवळा , निळा, रंगाचा प्रकाश बाहेर टाकतात.  काजव्यांच्या या प्रकाश निर्मितिच्या प्रक्रियेला बियोलुमिनिसेन्स अस म्हणतात.  पोटामधल्या प्रकाशपेशींमध्ये ल्युसिफेरीन नावाचे रसायन असते. हे रसायन ल्युसिफेरेज जैव रसायनाचा  ऑक्सिजनाबरोबर संयोग पावते आणि प्रकाशनिर्मिती होते. ऑक्सिजन आणि मॅग्नेशियमही महत्वाची भूमिका बजावतात. 

काजव्यांचे  चमकणे ही मादीला मिळवण्यासाठी नरांच्या मध्ये असलेली स्पर्धा असते. ज्या नराचा प्रकाश जास्त तो नर मादी निवडते.  आणि  जोडीदार निवडीच स्वातंत्र्य हे मादीला असत.  बहुतेक सर्व काजवे फक्त अळी व प्रौढावस्थेत स्वयंप्रकाशी असतात. काजव्याच्या नरांना पंख असतात व त्यांचे डोळे चांगले विकसित असतात. दिवसा ते लपून बसतात आणि रात्र झाली की बाहेर पडतात. मात्र त्यांच्या माद्या अळीसारख्या असतात व त्या कमी हालचाल करतात. त्यांच्या आकार मात्र नरापेक्षा बराच मोठा असतो.

अंटार्क्टिका खंड वगळता जगभरात सगळ्या देशांमधे काजवे आढळतात. जगभरात २००० जाती असून त्यात सतत नविन उपजातींची भर पडत असते. यापैकी सात ते आठ जाती भारतात आढळतात.

काजव्याच्या नरांना पंख असतात व त्यांचे डोळे चांगले विकसित असतात. माद्या अळीसारख्या असतात व त्या कमी हालचाल करतात. त्यांच्या आकार मात्र नरापेक्षा बराच मोठा असतो.   

बहुतेक सर्व काजवे फक्त अळी व प्रौढावस्थेत स्वयंप्रकाशी असतात. काजव्याच्या नरांना पंख असतात व त्यांचे डोळे चांगले विकसित असतात. दिवसा ते लपून बसतात आणि रात्र झाली की बाहेर पडतात.

काजव्याचे चमकने कधी-कधि त्याच्या जीवावर बेतते. काही इतर जातीच्या काजव्याच्या माद्या घेतात. त्या प्रकाशून नराला प्रतिसाद देतात पण तो नर मादीच्या जवळ आल्यावर चक्क त्याला खाउन टाकतात.  खर तर काज्व्याच्या नराचे जीवन हे इतर कीटकाप्रमाणे क्षणभंगुर अस्ते. क्षण एक पुरे  प्रेमाचा,  वर्षाव पडो मरनाचा या उक्तिप्रमाणे मादिशि  मिलन झाल्यानंतर नर मरण पावतो. मिलनानन्तर मादी जमिनीखाली अंडी घालते व तीही मरून जाते. तीन ते चार आठवड्यात अंड्यातुन अळी बाहेर पडते. काजव्याच आयुष्य अंडी, अळी, प्रौढ या चक्रातून जात. अंड्यातून अळी बाहेर पडली की वर्षभर काजवे अळी या स्थितीत राहतात. काजवा मांसभक्षक असुन गोगलगाय व तत्सम प्राण्यांवर आपली गुजराण करते.

मे महिन्याच्या शेवटच्या आठवड्यात किंवा जून महिन्याच्या पहिल्या आठवड्यात म्हणजेच पावसाळ्याच्या तोंडावर हजारो-लाखो काजवे विणीच्या हंगामासाठी एकत्र जमतात आणि आपली प्रेम आराधना करत असतात हे दृश्य पाहण्यासाठी खूपच विलोभनीय असते म्हणूनच अनेक जंगलांमध्ये हे विलोभनीय दृश्य आपल्या नजरेत साठवण्यासाठी किंवा कॅमेऱ्यात चित्रित करण्यासाठी शेकडो लोक दरवर्षी जमत असतात. यालाच अलीकडे काजवा म्होत्सव म्हणतात. राधानगरी, भंडारदरा, कळसूबाई च्या जंगलात व पश्चिम घाटातील बहुतांश जंगलात ह्जारोंच्या संख्येने लोक हजेरी  लावत  असतात मात्र विलोभनीय कीटकाच्या स्वातंत्र्यात अडथळा निर्माण करीत असून भविष्यात काजव्याचे अस्तित्व संपुष्टात येईल की काय अशी स्थिति निर्माण झाली आहे.  सध्या पावसाळा तोंडावर आला असून आपल्या परिसरात सुद्धा हे कीटक आपल्याला पाहावयास मिळण्याची शक्यता आहे तेव्हा निसर्गप्रेमी मंडळींनी आणि नागरिकाने आपल्या परिसरात जरूर या काजव्यांचा अनुभव घ्यावा आणि कोणताही अडथळा निर्माण करतात याची अनुभूती घ्यावी.

 

 

प्रा. डॉ. विधिन  कांबळे

प्राणी शास्त्र विभाग

सांगोला महाविद्यालय सांगोला